ΔΙ.ΚΕ.ΔΙ.Δ.Α: Ο Δήμος Αχαρνών

Ιστορία της Πόλης

Από το χθες στο σήμερα

Ο αρχαίος δήμος των Αχαρνών ανήκε από τον 6ο π.Χ. αιώνα στην Οινηίδα φυλή και στην Τριττύ IV της Μεσογαίας. Σύμφωνα με το Θουκυδίδη ήταν ο μεγαλύτερος αρχαίος δήμος μετά την Αθήνα "...αφίκοντο ες Αχαρνάς χώρον μέγιστον της Αττικής των δήμων καλουμένων".

Τα λεγόμενα του Θουκυδίδη επιβεβαιώνονται καθώς οι Αχαρνές αντιπροσωπεύονταν στην αθηναϊκή βουλή με 22 βουλευτές - περισσότερους από όλους τους άλλους περιφερειακούς δήμους- και διέθεταν μεγάλο αριθμό οπλιτών και ιππέων που πολέμησαν στο πλευρό των Αθηναίων κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Αδιάψευστος μάρτυρας της ιστορικής πορείας των Αχαρνών είναι ο πλούτος των ευρημάτων από τις σωστικές ως επί το πλείστον ανασκαφές που διενεργούνται στην περιοχή μας από τη Β΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων.

Οι Αχαρνείς, από τους πλουσιότερους κατοίκους της Αττικής, χρωστούσαν την ευμάρειά τους στην καλλιέργεια της εύφορης πεδιάδας μεταξύ Αχαρνών και Αθηνών και στο εμπόριο του κάρβουνου που έκαναν (ήταν γνωστοί "ανθρακείς"), χάρη στη γειτονία τους με το βουνό της Πάρνηθας. Στην εύφορη αυτή πεδιάδα των Αχαρνών εισέβαλλε επανειλημμένα τα πρώτα έξι χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου ο βασιλιάς της Σπάρτης Αρχίδαμος με το στρατό του. Εδώ είχαν κτήματα πολλοί πλούσιοι Αθηναίοι μεταξύ των οποίων και ο Περικλής, που καταγόταν από τον αρχαίο Χολαργό, που τοποθετείται στην περιοχή του σημερινού Καματερού. Πολλοί αρχαίοι συγγραφείς επίσης αναφέρονται στο δήμο των Αχαρνών: Παυσανίας, Θουκυδίδης, Λουκιανός, Σενέκας, Πίνδαρος, Αριστοφάνης, Πλούταρχος, Διόδωρος Σικελός, Ξενοφώντας, Δημοσθένης, Ισοκράτης, Στέφανος Βυζάντιος, Ηρωδιανός κ.ά.

Για την προέλευση και την ερμηνεία του ονόματος "Αχαρναί" οι απόψεις ποικίλλουν. Σύμφωνα με ένα λογοπαίγνιο κωμικού ποιητή της αρχαιότητας η λέξη προέρχεται από το "αχάρνα" ή "αχαρνός" που σημαίνει λαβράκι, επειδή η πεδιάδα των Αχαρνών είχε το σχήμα αυτού του ψαριού. Το όνομα, κατά μια άλλη άποψη, "Αχαρναί" προέρχεται από ομώνυμο μυθικό ήρωα, ιδρυτή της πόλης, από τον οποίο πήραν το όνομά τους, όπως συνέβη και με πολλές άλλες αρχαίες πόλεις. Το πιθανότερο ωστόσο είναι πως το όνομα είναι προελληνικό.

Οι παλαιότερες αρχαίες ενδείξεις στην περιοχή όπου αναπτύχθηκε ο αρχαίος δήμος των Αχαρνών ανάγονται στους νεολιθικούς χρόνους. Από τα γεωμετρικά χρόνια (11ος-8ος αι. π.Χ.) υπάρχουν άφθονες αρχαιολογικές μαρτυρίες που προέρχονται κυρίως από ανασκαφές τάφων σε πολλές θέσεις του αρχαίου δήμου.

Στους κλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους (5ος-2ος αι. π.Χ.) χρονολογείται το μεγαλύτερο πλήθος των ευρημάτων από την περιοχή των Αχαρνών, που προέρχονται στην πλειονότητά τους από νεκροταφεία που ανασκάφηκαν σε όλη την έκταση των σημερινών Αχαρνών, τμήματα από το οδικό δίκτυο της πόλης, τμήματα αγωγών που ανήκαν στον "αχαρνικό οχετό", ένα σπουδαίο υδραυλικό έργο του 4ου αι. π.Χ. που υδροδοτούσε τις Αχαρνές και τους γύρω δήμους. Και από το οδικό δίκτυο της εποχής αυτής σώθηκαν αρκετά κατάλοιπα.

Τα ελάχιστα οικιστικά κατάλοιπα της κλασικής εποχής, περίοδο ακμής του δήμου, που έχουν βρεθεί στις Αχαρνές, μπορούν να αποδοθούν πιθανότατα στην κατανομή των οικιστικών πυρήνων, στους οποίους ήταν οργανωμένος ο δήμος, στην πολύ μεγάλη έκταση που αυτός καταλάμβανε και στην καταστροφή των μικρών συνήθως οικιών της κλασικής εποχής από τις μεγαλύτερες ρωμαϊκές οικιστικές εγκαταστάσεις, καθώς πολλές φορές κάτω από τους ρωμαϊκούς τοίχους βρίσκουμε παλιότερους κλασικής εποχής. Το κέντρο του αρχαίου δήμου, όπου θα ήταν οι ναοί της Αθηνάς Ιππίας, του θεού 'Αρη και το θέατρο του δήμου, φαίνεται πως ήταν και τότε στην ίδια περίπου περιοχή που βρίσκεται και το σημερινό κέντρο του δήμου, όπως μας δείχνει η πολύ πρόσφατη ανακάλυψη τμήματος του αρχαίου θεάτρου των Αχαρνών. Κατάλοιπα επίσης πολυτελών σπιτιών ή δημόσιων κτιρίων βρέθηκαν και στην κεντρική πλατεία του δήμου, μπροστά στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο (περίτεχνα αρχιτεκτονικά μέλη και τμήμα από το κάτω μέρος κορμού αγάλματος γυναικείας μορφής κλασικών χρόνων).

Αντίθετα με την σπανιότητα των οικιστικών στοιχείων από την κλασική περίοδο, από την ρωμαϊκή και υστερορωμαϊκή εποχή σώζονται αρκετά κατάλοιπα: τάφοι, κατοικίες, αγροτικές και εργαστηριακές εγκαταστάσεις, λουτρά, αγωγοί, κ.λπ.

Η κατοίκηση του χώρου κατά τα υστερορωμαϊκά και βυζαντινά χρόνια συμπληρώνεται από τις μεγάλες αγροικίες. Επιπλέον, τη σπουδαιότητα της περιοχής από στρατιωτικής πλευράς δηλώνει και η πληθώρα των οχυρώσεων που απαντούν στους λόφους τριγύρω από τις Αχαρνές. Η κατοίκηση των Αχαρνών συνεχίστηκε και στα χρόνια που ακολούθησαν. Την αδιάσπαστη συνέχεια της κατοίκησης στην περιοχή έως τους νεότερους χρόνους επιβεβαιώνουν πολλοί ναοί των Αχαρνών και της Πάρνηθας που ανάγουν την χρονολόγησή τους στους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους.

Οι Αχαρνές ήταν το κυριότερο οικιστικό και οικονομικό κέντρο μετά την πόλη της Αθήνας κατά την Τουρκοκρατία.

Τέλος, ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι πως σε παλιά εκκλησάκια των Αχαρνών (Αγία Τριάδα στην Πάρνηθα, Αγία Σωτήρα, 'Αγιοι Σαράντα, 'Αγιος Ιωάννης) είναι ορατά και σήμερα μεμονωμένα αρχιτεκτονικά μέλη από αρχαία κτίρια που χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικό υλικό σε δεύτερη χρήση.

Μνημεία

Σημαντικά μνημεία των Αχαρνών θεωρούνται:

- Μυκηναϊκός Θολωτός Τάφος στον Κόκκινο Μύλο

- «Τύμβος του Σοφοκλή» στην Βαρυμπόμπη*

- Αρχαίο θέατρο σε κεντρικό τμήμα της πόλης (οδός Σαλαμίνος)

- Αδριάνειο Υδραγωγείο (ρωμαϊκό)

- Αχαρνικός Οχετός (αρδευτικό έργο)

- Ρωμαϊκή Αγροικία

Εκτός από τα μνημεία για τα οποία έγινε λόγος παραπάνω, κατάλοιπα από τα οδικό δίκτυο, οικιστικοί πυρήνες, αποχετευτικά, αρδευτικά έργα και νεκροταφεία αποτελούν κατά κύριο λόγο τα υλικά τεκμήρια από τα οποία λαμβάνουμε πληροφορίες για το δημόσιο και ιδιωτικό βίο των Αχαρνών των προϊστορικών και αρχαίων χρόνων

Βυζαντινά Χρόνια

Την αδιάσπαστη ιστορική συνέχεια της κατοίκησης στην περιοχή έως τους νεότερους χρόνους επιβεβαιώνουν πολλές εκκλησίες των Αχαρνών και της Πάρνηθας που ανάγουν την χρονολόγησή τους στους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους με εξαίρετο εσωτερικό διάκοσμο. Ο σεισμός όμως του 1999, παρόλο που επέφερε ανεπανόρθωτες ζημιές στα μνημεία, ταυτόχρονα έφερε στο φως αξιόλογες τοιχογραφίες ασβεστοχρισμένες.

Χαρακτηριστικοί βυζαντινοί ναοί είναι οι: ο 'Αγιος Νικόλαος στην Αγία Σωτήρα και η Αγία Τριάδα στην Πάρνηθα.

Φραγκοκρατία – Τουρκοκρατία-Επανάσταση 1821

Πρώτη ιστορική πληροφορία την εποχή της Φραγκοκρατίας για την ύπαρξη χωριών και εγκαταστάσεων στο Μενίδι είναι η Βούλα του Πάπα Ινοκέντιου ΓΆ που εκδόθηκε το 1209. Αναφορά στο όνομα, γίνεται επίσης στα κατάστιχα φορολογίας κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κατοχής.

Οι Αχαρνές ήταν το κυριότερο οικιστικό και οικονομικό κέντρο μετά την πόλη της Αθήνας κατά την Τουρκοκρατία. Στο δήμο οργανώθηκε επαναστατικό αρχηγείο και ξεκίνησε την ένοπλο δράση με σημαντικό στρατιωτικό σώμα. Οι Έλληνες επαναστάτες εκδιώκουν τους Τούρκους κατά τον Μάιο του 1829. Στο μακρόχρονο αιματηρό αγώνα διακρίθηκαν σαν ηγετικές μορφές της επανάστασης οι οπλαρχηγοί Χασιάς Μελέτης, Τζεβάς Λέκκας, Γκίκας, Νίκας και αναδείχθηκαν ως ηρωικές φυσιογνωμίες –οι Μενιδιάτες Αγωνιστές του ΄21.

20ος-21ος αιώνας

Η πρώτη κοινότητα ιδρύθηκε το 1835 σύμφωνα με Βασιλικό Διάταγμα και συστάθηκε από γηγενείς κατοίκους. Εν συνεχεία η κοινότητα ενισχύθηκε από Αρβανίτες, Αιγαιοπελαγίτες, Κρητικούς, Θεσσαλούς, Μακεδόνες, Ηπειρώτες, παλιννοστούντες Πόντιους από τη Σοβιετική Ένωση, Ομογενείς Βορειοηπειρώτες, οικονομικούς μετανάστες κ.α.. Ολοφάνερα πιστοποιείται μια πληθυσμιακή σύνθεση η οποία και επιβεβαιώνεται με την ύπαρξη αρκετών πολιτιστικών συλλόγων μέσα στα όρια του Δήμου.
Σήμερα είναι ένας από τους μεγαλύτερους σε έκταση δήμους του νομού, ο οποίος χαρακτηρίστηκε ολυμπιακός μεταξύ άλλων το 2004. Σημειώνεται πως και η πληθυσμιακή κίνηση που παρουσιάζει η περιοχή είναι ιδιαίτερα δυναμική, σε βαθμό που στις μέρες μας ο πληθυσμός των Αχαρνών φτάνει τους 120.000 κατοίκους.
Ο δήμος αποτελεί πόλο εγκατάστασης παραγωγικών μονάδων του δευτερογενή τομέα. Παρατηρείται υψηλή συγκέντρωση μεταποιητικών μονάδων όπως βιομηχανικές και βιοτεχνίες, αποθήκες χονδρεμπορίου και εκθετήρια εταιρειών λόγω της σχετικά φτηνής γης και ανυπαρξίας ελέγχου της τελευταίας. Ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού απασχολείται σε βιομηχανικές και βιοτεχνικές μονάδες.
Ο δήμος Αχαρνών αποτελεί το σημείο εκκίνησης και αναφοράς για τον ορεινό όγκο και το φυσικό περιαστικό περιβάλλον της Πάρνηθας.
Το κείμενο βασίστηκε στο βιβλίο της Μαρίας-Πλάτωνος-Γιώτα "Αχαρναί ιστορική και τοπογραφική επισκόπηση των Αρχαίων Αχαρνών, των γειτονικών Δήμων και των οχυρώσεων της Πάρνηθας", Δήμος Αχαρνών 2004